شهرهای ما، تکنولوژی ما و معماریمان این فریب را در ذهن ایجاد میکند که در حال کنترل طبیعت هستیم.
این در حالی است که خود در کنترل طبیعت و جزئی از آن هستیم. ساختمانها نصف گازهای گلخانهای جهان را تولید میکنند. طبق آمارهای موجود، حجم ساخت و سازها در طی 30 سال آینده به دو برابر خواهد رسید.
با اوج گرفتن نگرانی برای کرهی زمین از عواقب فعالیتهای انسانی، سازمان ملل متحد در کنفرانسی زیر عنوان «منشور زمین» در سال 1992 بحث توسعهی پایدار را مطرح کرد.
توسعهی پایدار، نیازهای زمان حال را با رعایت حقوق و توانایی نسل آینده برای مواجه شدن آن برههی زمانی برطرف میسازد.
با توجه به مبحث مذکور لزوم توجه به طبیعت و محیط زیست بیش از پیش در دستور کار کشورهای پیشرفته قرار گرفت و راه حلهای متفاوتی ارائه شد؛ یکی از راههای مهم جلوگیری از آلودگی بیش از پیش هوا مبحث بام سبز (Roof Garden) بود، که خوشبختانه مورد استقبال قرار گرفت و امروزه به فضایی تعریفشده برای بسیاری از پشت بامها در کشورهای پیشرفته تبدیل شده است.
در کشور ما، بام خانهها به ندرت به عنوان فضای کاربردی مورد توجه قرار گرفتهاند اما موضوع بام سبز چند سالی است که کمکم به عنوان یکی از فضاهای معماری ساختمان در کشور مطرح شده است؛ البته متاسفانه این مهم تنها در حد برخی ساختمانهای لوکس باقی مانده است. در این نوشتار، نگارنده کوشیده است تا به اختصار کلیات و الزاماتی از بام سبز را معرفی کند؛تعریف بام سبز
بام سبز در واقع بامی است که در آن انواع پوشش گیاهی با توجه به سلیقهی مصرفکننده و نوع طراحی آن کاشته میشود. جزئیات اجرایی بام سبز در لایهی بام هیچ تفاوتی با بامهای عادی ندارد تنها تفاوت آن در لایههای زهکش و ایزولاسیون و لایههای مخصوص پوشش گیاهی است.
پیشینه
پیشینهی بام سبز به دوران باستان سرزمینهای بینالنهرین و ایران باز میگردد و میتوان از باغهای معلق بابل به عنوان نخستین نمونههای بام سبز نام برد. معماران مشهوری همچون «لوکوربوزیه» و «رایت» از پیشگامان بام سبز در قرن بیستم بودند.
مزایا:
استفادهی بهینه و کاربردی از فضای بام
تاثیرات روانی مطلوب بر ساکنان و کاهش استرس به خاطر ارتباط بیشتر با فضای سبز.
طبق بررسیهای به عمل آمده، بام سبز میتواند نقش عایق صوتی را تا 40 دسیبل ایفا کند.
کمک فراوان به تصفیه هوا؛ بدین ترتیب هوای پاکتر و سالمتری برای تنفس خواهیم داشت.
کاهش هزینههای گرمایش و سرمایش ساختمان به علت عایق بودن بام سبز.
تاثیر مستقیم بر کاهش اثر جزیرهی گرمایی شهر که در نهایت به خنک شدن شهر در فصل گرم میانجامد
بام سبز به دلیل ایجاد فضای مرطوب میتواند به کاهش اثرات آتش سوزی نیز کمک کند.
تاثیر بصری بسیار زیاد و کمک به زیبایی ساختمان
ارزش افزودهی ساختمان؛ عموماً ساختمانهایی که دارای بام سبز هستند با قیمت بالاتر و بهتری به فروش میرسند.
انواع بام سبز از نظر نوع اجرا
1- سیستم گسترده/2- سیستم متمرکز/ 3- سیستم مدولار یا جعبه گیاه
در ساختمانهای مسکونی معمولاً تنها نوع متمرکز یا مدولار مورد استفاده قرار میگیرد و نوع گسترده، مخصوص فضاهای اداری بزرگ و یا کاربری خاص است. فضاهای همچون؛ بام سبز ساختمان کتابخانهی ملی.
سیستم گسترده:
در این سیستم به دلیل مقطع کم عمق و ضخامت کم، معمولاً تنها یک یا دو نوع گیاه میتوان کاشت. این سیستم برای زمانی که حداقل بار و نیرو سازه مدنظر باشد به کار گرفته میشود.
سیستم متمرکز:
در واقع میتوان گفت که عنوان درست باغ سبز به این سیستم تعلق میگیرد. در این نوع بام سبز به علت استفاده از مقاطع عمیق، امکان کاشت هر نوع گیاه و یا درختی وجود دارد و طراح باغ میتواند آزادانه مانند یک پارک یا باغ دست به طراحی بزند.
البته قابل ذکر است که تمهیدات سازهای مورد نیاز با توجه به میزان بار وارده باید در نظر گرفته شوند.
سیستم مدولار یا جعبه گیاه:
در این سیستم، گیاه در واقع درون جعبهها یا گلدانهای مخصوص (Flower Box) کاشته میشود و امکان کاشت گونههای محدودی از گیاه وجود دارد.
انواع سبکهای باغسازی:
باغسازی ایرانی/ باغسازی فرانسوی/ باغسازی ژاپنی/ باغسازی ایتالیایی (رومی)/ باغسازی مصر (مشرق زمین)/ باغسازی انگلیسی و باغسازی روسی
بخشهای تشکیلدهندهی بام سبز
به طور کلی میتوان بام سبز را به بخشهای زیر تقسیم کرد. هر کدام از این بخشها در جزئیات و با توجه به نوع اجرا شامل اجزاء مختلفی هستند؛
1- پوشش گیاهی/ 2- محیط کاشت گیاه/ 3- لایهی زهکش/ 4- لایهی محافظ/ 5- سازه و ساختار سقف.
الزامات فنی در طراحی بام سبز:
1- ابتداییترین موضوع در طراحی بام سبز توجه به بار ناشی از آن و مقایسه با توان تحـمل نیروی برشی سازه است. در صـورتی که مـیزان بار بام سبز شما بسیار نزدیک به بار محاسبه شده در سازهی ساختمان است و توصیه میشود که تراکم وزن طراحی را در قسمتهای نزدیک به بالای ستونها و یا روی تیرها بیشتر مد نظر قرار دهید.
2- توجه به جانمایی و اندازهی خروجیهای فاضلاب بر روی بام و مطابقت آن با حجم خروجی بام سبز، مخصوصاً هنگام بارندگی. در صورتی که بام از قبل اجرا شده باشد نیز راهکارهایی وجود دارد که مجری کار باید مد نظر قرار دهد.
3- توجه به محاسبهی نوع لولهی آب مورد نیاز جهت سیستمهای آبیاری با توجه به نوع تاسیسات و حجم کار.
4- توجه به شیببندی بام
5- استفاده از عایقبندی مناسب رطوبتی. قابل ذکر است؛ استفاده از عایق ایزوگام جهت این کار مناسب نیست. چرا که عایق ایزوگام به شدت شکننده است و در مقابل نشستهای احتمالی و فشارها ترک برمیدارد و این موضوع باعث آسیب به بنا میشود. امروزه عایقهای متنوعی با خاصیت ارتجاعی و مقاومت در مقابل اشعهی خورشید وجود دارد.
6- توجه به نیروی باد در انتخاب گیاهان و اجرای دیوارههای حفاظتی در صورت نیاز
7- یکی از مهمترین نکات، بحث ایمنی است. طراح بام سبز باید موارد مربوط به این موضوع، از جمله؛ نصب موانع و دسترسیها و ارتفاع مناسب جانپناه را رعایت کند.
نکاتی در باب زیباییشناسی و معماری بام سبز
1- سبک طراحی بام سبز بهتر است برآیندی از سبک معماری کل ساختمان باشد. مثلا اگر بنا کلاسیک است از باغسازیهای کلاسیک و اگر مدرن است از سبکهای مدرن در طراحی آن استفاده شود.
2- استفاده از درختان بلند در ساختمانهای با ارتفاع کم یا بامهایی که مساحت کمی دارند توصیه نمیشود، چرا که باعث بر هم خوردن نظم بصری فضا میشوند. همچنین انتخاب ارتفاع گیاهان و گستردگی تاج آنها در مسیرها باید متناسب با عرض مسیر باشد.
3- طراح باید همواره به توازن در کار خود توجه کند و به نوعی چیدمان گیاهان و فضاهای سبز با یک هارمونی مشخص انجام شود و اینطور نباشد که قسمتی با پوشش انبوه و قسمتی خالی از پوشش گیاهی باشد.
4- همواره سعی شود که بخش بیشتر پوشش گیاهی به گیاهان چهار فصل و همیشهسبز و بخش کمتر آن به پوشش گیاهانی فصلی اختصاص یابد؛ تا در عین لطافت و زیبایی حاصل از گلها و گیاهان فصلی، شاهد پوششی سبز در تمام فصول باشیم.
5- استفاده از آب و آبنما در طراحی بام جلوهای متفاوت به آن میدهد پس در صورتی که از نظر فنی امکان این امر میسر است از آن غافل نشوید.
6- همواره سعی شود در طراحی، نقاطی را به جانمایی احجام هنری، مجسمه ها، تندیسها و اُبژهها اختصاص داده شود. البته در انتخاب آنها، سبک استفادهشده در طراحی بام سبز لحاظ شود.
7- نورپردازی هنری با استفاده از انواع نورهای موضعی و دید شب یکی از مهمترین نکات مورد توجه در طراحی است و همخوانی آن با معماری بام سبز بسیار مهم است. یکی از استفادههای مهم بام سبز برگزاری برخی مهمانیهای خانوادگی و دوستانه به خصوص در فصول گرم است.
8- حتیالمقدور سعی شود از تنوع زیاد متریالهای مورد استفاده در طراحی کم شود و تنوع مصالح از عدد چهار بیشتر نشود. تجربه نشان داده است که هرچه تنوع مصالح و بافت و رنگ بیشتر شود ایجاد یک هارمونی مناسب در آن پیچیدهتر میشود و معمولاً نتیجهی کار از زیبایی مناسبی برخوردار نخواهد بود. مگر اینکه این موضوع به صورت عمدی در سبک طراحی مورد نظر باشد.
9- حتماً سعی شود محلی به آلاچیق اختصاص داده شود و در طراحی آلاچیق، سبک هنری طراحی مد نظر باشد. بهتر است طراحان سعی کنند کلیشههای ذهنی در مورد طرح آلاچیق را در مورد سبکهای مدرن بشکنند.
10- در طراحی معماری فضا، محلهایی برای نصب تاسیسات گرمایشی و سرمایشی مورد نیاز مد نظر قرار گیرد که تاسیسات خود را از معماری جدا نشان ندهند و موجب آسیب بصری نشوند. امروزه انواع سیستمهای گرمایشی و سرمایشی مخصوص فضاهای باز در بازار موجود است.
11- مناظر طبیعی هرگز متقارن نیستند، ولی توازنی بین دو سوی محور آنها برقرار است، این تقارن را تقارن نظری می نامند. برای ایجاد فضای طبیعی و زیبا همیشه باید توازن را در نظر داشت و تقارن نظری کامل را به وجود آورد.
12- همواره سعی شود جانمایی گیاهان تزئینی گرانقیمت به گونهای باشد که دید ناظر را به خود جلب کنـد و روی آن تاکید شـود. این امـر در مورد اُبژهها هم صدق میکند.
13- نوع مبلمان مورد استفاده در بام سبز متناسب با سبک طراحی بام و رنگهای مورد استفاده باشد مگر اینکه به عمد بخواهیم بر روی مبلمان تاکید خاصی انجام دهیم. قابل ذکر است که مبلمان باید مخصوص فضاهای باز باشد.
14- استفاده از گلدانها و فلاورباکس برای تاکید بیشتر به گیاهی خاص توصیه میشود.
15- در بامهای کوچک با توجه به مقیاس کوچک فضا سعی شود از گیاهانی که دچار تغییرات فصلی کمتری هستند استفاده شود، چرا که تغییرات در این فضاها با جزئیات بیشتری به چشم میآیند.
16- در بامهای با فضای بزرگ و گستردگی زیاد، استفاده از سطوح باز با پوشش چمن توصیه میشود. این امر باعث ایجاد حس شکوه و عظمت در بام سبز میشود.
17- در انتخاب نوع سیستم آبیاری بام سبز علاوه بر آبیاری قطرهای مرسوم باید از روشهای فوارهای و بارانی استفاده شود. و در برخی مکانها از مهپاش استفاده شود. این امر باعث طراوت خاص فضا میشود.
18- استفاده از متریال چوب در کفسازی دِک بام سبز باعث گرمی فضا میشود.
19- در بام سبز سعی شود فضایی به باربیکیو و بار اختصاص داده شود.
20- استفاده از استخر رو باز یا جکوزی در بام سبز امری مرسوم در معماری است و باعث استفادهی مطلوبتر از فضا میشود ولی به شرط آنکه این موضوع در محاسبات سازهای بنا این امر لحاظ شده باشد و تاسیسات آن مد نظر قرار گیرد.
همانطور که گفته شد؛ استفاده از بام سبز و باغبام مزایای بسیار زیادی دارد و باعث زیبایی بیشتر بنا و بالاتر رفتن ارزش بنا میشود ولی در صورتی که در اجرای بام سبز استانداردهای مورد نیاز به کار نرود و از متریالهای نامناسب استفاده شود و یا افراد غیر متخصص به نصب و اجرای آن اقدام کنند، میتواند باعث آسیبهای شدیدی به بنا مانند آسیبهای رطوبی و یا نفوذ ریشهی گیاهان به مصالح سقف و از بین رفتن آن شود.
در انتها از دستاندرکاران عرصهی ساخت و ساز میخواهم که به این موضوع به عنوان بخشی ارزشمند در ساختمانهای خود نگاه کنند و در طراحی آن همانند طراحی نما و لابی ساختمان دقت و وسواس به خرج دهند.