این مطالعه ۲۰صفحه‌ای در پی تداوم فروریزش زمین در شهر تهران که از ابتدای سال گذشته شدت گرفته و بعد از وقوع ۵ فروریزش ثبت شده طی یک سال و نیم گذشته، به‌صورت سریالی درآمده است، با معرفی سه منطقه پرخطر شهر تهران، موضوع فروریزشها در شهر تهران و خطرات ناشی از ادامه این پدیده را در سه سطح مورد بررسی قرار داده است.
بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این گزارش ضمن هشدار درباره خطر و تهدیدهای «زمین‌سست» در پایتخت دست‌کم سه منطقه شهر تهران شامل منطقه ۱۲، ۱۷ و ۱۸ را به‌عنوان مناطق دارای ریسک بالا و کانون خطر در سریال فروریزش زمین معرفی می‌کند و در عین حال تاکید می‌کند با توجه به برآوردهای صورت گرفته، احتمال وقوع فروریزش‌های بعدی در صورت عدم چاره‌اندیشی موثر از سوی نهادهای متولی در شهر تهران در «سطح بالا» ارزیابی می‌شود. به گزارش دنیای اقتصاد، طی یکسال و نیم گذشته تا اواخر مهر امسال، دست‌کم ۵ فروریزش ثبت شده در مناطق مختلف شهر تهران اتفاق افتاد؛ این درحالی است که بنا بر اعلام تیم تحقیقاتی مرتبط با موضوع خطرپذیری در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، فروریزش‌های صورت گرفته در شهر تهران بیش از ۵ مورد ثبت شده طی یکسال و نیم گذشته بوده است که مستندسازی دقیقی از آنها در دست نیست.
از سال گذشته تاکنون، حداقل ۵ فروریزش عمده در مناطق مختلف شهر تهران شامل شهران، خیابان پیامبر، میدان قیام، خیابان مولوی و فروریزش ۲۲ مهرماه امسال در سه راهی خیابان خیام-امام خمینی(ره)به ثبت رسیده است؛ با این حال فروریزش‌های متعدد دیگری نیز در پایتخت اتفاق افتاده که به‌طور مشخص اخبار مربوط به آن فروریزشها انعکاس نیافته است. به این معنا که اگرچه طی یک سال و نیم گذشته، تنها ۵ فروریزش عمده به ثبت رسیده است، اما فروریزش‌های اخیر در شهر تهران به مراتب بیش از ۵ حادثه ثبت شده است.
شناسایی ۶ عامل فروریزش
این تیم تحقیقاتی ضمن هشدار به نهادهای متولی درخصوص ضرورت چاره‌اندیشی برای ادامه‌دار شدن حوادث فروریزش زمین در مناطق مختلف شهر تهران به ویژه مناطق مرکزی و نیمه جنوبی شهر تهران، مطالعه انجام شده را در سه سرفصل عمده به مقامات ارشد دولتی ارائه کرده‌اند. در اولین سرفصل این مطالعه، عاملان سریال فروریزش معرفی شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند؛ بر این اساس، ۶ عامل عمده فروریزش در مناطق مختلف شهر تهران به خصوص مناطق مرکزی پایتخت از سوی این تیم تحقیقاتی شناسایی و معرفی شده است؛ «آب شستگی» ناشی از آسیب‌دیدگی کانال‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی و همچنین کانال‌های انتقال آب شهری در پی بروز فرسودگی یا حفاری‌های انجام شده نظیر حفاری مترو اولین عامل فروریزش زمین سست پایتخت است؛ همچنین «خاک‌های دستی» موجود در لایه‌های زیرین سطح زمین که از فعالیت‌های ساختمانی مربوط به سال‌های گذشته در این لایه‌های زیرسطحی مدفون شده‌اند نیز دومین عامل بروز فروریزش‌های سریالی محسوب می‌شود؛ وجود «چشمه»، «قنات‌ها»، «نهرهای زیرسطحی» و همچنین «حفره‌ها و مغارها» از دیگر عوامل بروز فروریزش زمین در پایتخت هستند که از مهمترین عوامل تشدید آب شستگی به‌عنوان مهمترین علت فروریزش زمین در مناطق مختلف شهر تهران نیز محسوب می‌شوند.
نتایج مطالعات انجام شده نشان می‌دهد، توالی پدیده فروریزش زمین طی یکسال و نیم اخیر و همچنین مطالعات صورت گرفته روی وضعیت زمین شهر تهران از بابت وجود قنات‌ها، چشمه‌ها، حفره‌ها و مغارها حاکی از استعداد تکرار پدیده فروریزش در شهر تهران در سطح بالا است؛ به‌طوری که هم‌اکنون پدیده فروریزش به‌عنوان یک هشدار مهم برای شهر تهران مطرح است.
کانون فروریزش زمین پایتخت
منطقه ۱۲ شهر تهران به‌عنوان حساس‌ترین منطقه مرکزی پایتخت به لحاظ «تمرکز بالای جمعیت»، «تجمع ساختمان‌ها و بناهای سیاسی، اقتصادی و تاریخی با اهمیت زیاد» و همچنین «حجم قابل توجه رفت و آمد در این منطقه» به دلیل قرار گرفتن بازار بزرگ شهر تهران و ساختمان‌ها و مراکز استراتژیک، طی یکسال گذشته برای دومین بار با فروریزش عمیق مواجه شد؛ آذرماه پارسال، حادثه فروریزش در خیابان مولوی با عمق ۱۲ متر منجر به اثرگذاری و بروز آسیب بر ساختمان‌های نزدیک به رویداد فروریزش تا شعاع ۵۰متری شد؛ این درحالی است که مهرماه امسال-تنها به فاصله یکسال از بروز فرو ریزش خیابان مولوی-حادثه فروریزش در خیابان خیام واقع در منطقه ۱۲ به عمق ۴ متر تا شعاع ۱۰ متری، معابر و ساختمان‌های اطراف را تحت تاثیر قرار داد.
یافته‌ها بر مبنای تحقیقات صورت گرفته از سوی بخش ژئوتکنیک و زیرساخت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درخصوص خطر فروریزش زمین برای شهر تهران حاکی است با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از فروریزش‌های ثبت نشده در شهر تهران مربوط به نیمه جنوبی شهر تهران به خصوص منطقه ۱۲ است، خطر فروریزش زمین در این منطقه حساس، به «تهدیدی مضاعف» تبدیل شده است؛ به این معنا که خطر فروریزش گذشته از اینکه تمام مناطق شهر تهران را تهدید می‌کند برای منطقه ۱۲ نوعی تهدید مضاعف نسبت به سایر مناطق محسوب می‌شود؛ بر اساس این گزارش، رخداد مکرر فروریزش در منطقه ۱۲ شهر تهران به سه دلیل عمده از جمله تراکم بالای جمعیت ساکن و کسبه، تراکم تردد در معابر منطقه و همچنین تراکم ساختمان‌ها و مراکز با اهمیت زیاد همچون ساختمان وزارت خارجه، ساختمان مخابرات، کاخ دادگستری، مدرسه دارالفنون، ساختمان سازمان ثبت اسناد و املاک، باغ ملی، موزه عبرت و موزه ملی و... از اهمیت و درجه ریسک بالاتری در مقایسه با سایر مناطق شهر تهران برخوردار است؛ همین موضوع اهمیت توجه جدی به امر ارزیابی ریسک فروریزش زمین در منطقه ۱۲ تهران و اثرات آب‌های زیرسطحی، قنوات، حفاری‌های زیرزمینی و مواردی از این قبیل را که بر شدت احتمال تکرار حادثه فروریزش در این منطقه می‌افزاید، بیش از پیش نمایان می‌کند.
تیم تحقیقاتی سنجش و ارزیابی ریسک ناشی از حوادث فرونشست در شهر تهران با توجه ویژه به منطقه ۱۲ شهر تهران در این گزارش، به دولت و شهرداری و همه نهادهایی که به نوعی در ارتباط با موضوع فروریزش زمین قرار می‌گیرند توصیه می‌کند پدیده فروریزش را در منطقه ۱۲ شهر تهران به لحاظ آنچه بابت اهمیت و حساسیت این منطقه نسبت به سایر مناطق گفته شد، در اولویت برنامه‌ریزی برای شناسایی خطر وکاهش ریسک قرار دهند.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به‌عنوان سرتیم گروه تحقیقاتی بررسی پدیده فروریزش در شهر تهران، با بیان اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد خطر فروریزش در شهر تهران یکی از انواع تهدیدهای جدی برای پایتخت با درجه ریسک بسیار بالاست، اعلام کرد: مطابق با تحقیقات انجام شده آنچه خطر فروریزش را در مقایسه با سایر مخاطرات غیر مترقبه برای شهر تهران متفاوت می‌کند موضوع درجه و میزان آمادگی شهر تهران در مواجهه با خطر فروریزش زمین است؛ تحقیقات نشان می‌دهد شهر تهران به ویژه در برخی مناطق حساس همچون منطقه ۱۲، ۱۷ و ۱۸ و کلیه مناطق واقع در نوار جنوبی شهر تهران، از حداقل آمادگی برای مقابله با این پدیده محروم است. وی با انتقاد از عکس‌العمل‌های مقطعی و به فراموشی سپرده شدن رخداد فروریزش بعد از هر حادثه تا حادثه بعدی معتقد است یکی از مهمترین ضعف‌هایی که در ارتباط با نحوه مقابله با پدیده فروریزش در شهر تهران وجود دارد «عدم انجام مستندسازی‌های منظم از حوادث سریالی فروریزش برای سنجش و افزایش میزان آمادگی شهر در مقابله با این نوع بحران» است.
این در حالی است که تجربه‌ها و تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد تکرار پدیده فروریزش امری محتمل و قابل رخداد مجدد است؛ چرا که در سطح زیرین زمین شهر تهران قنوات و رگه‌های آب متعددی وجود دارد و در عین حال حفاری‌های زیرسطحی-از قبیل حفاری‌های مترو-در شهر تهران همچنان ادامه دارد؛ از سوی دیگر وجود حفره‌ها و مغارهای متعدد در لایه‌های زیرین زمین پایتخت از دیگر عوامل تشدید‌کننده احتمال تکرار حوادث فرونشست در مناطق مختلف شهر تهران به ویژه مناطق حساس است.
نتایج تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد در صورت عدم انجام اقدامات به موقع و چاره‌اندیشی برای جلوگیری از رخداد فرونشست در پایتخت تلفات جانی و آسیب‌های مالی در رخدادهای بعدی فرونشست می‌تواند تا حد زیادی قابل توجه باشد؛ این آسیب‌ها همچنین می‌تواند امنیت روانی پایتخت‌نشینان را تحت تاثیر قرار دهد. تیم تحقیقاتی فرونشست زمین پایتخت در سومین بخش از مطالعه خود به این پرسش اساسی پاسخ داده‌اند که آیا پدیده فرونشست‌های پایتخت قابل مهار است یا خیر و در ادامه با اشاره به ۷ راهکار مهم، اعلام می‌کنند در صورت تحقق راهکارهای کارشناسی می‌توان این نوع حوادث را در پایتخت به‌طور کامل مهار کرد یا به حداقل رساند. محققان، «شناسایی مناطق دارای بالاترین درجه ریسک به لحاظ خطر فرونشست» را گام اول مقابله با این پدیده اعلام می‌کنند و معتقدند منطقه ۱۲ شهر تهران به‌عنوان پرریسک‌ترین منطقه شهر تهران به لحاظ خطر فرونشست باید در اولویت ویژه مورد بررسی قرار بگیرد و اقدامات لازم برای ایمن‌سازی این منطقه از بابت خطر‌فرونشست صورت بگیرد.
«تهیه نقشه قنات‌ها، حفره‌ها، مغارها، آب‌های زیرسطحی و...» اقدام دیگری است که در مرحله بعد از شناسایی خطر مورد تاکید قرار دارد؛ این در حالی است که محققان همواره تاکید می‌کنند اگر چه آب‌های زیرسطحی و زیرزمینی شهر تهران بهره‌برداران گوناگونی دارد اما هیچ متولی رسمی و مشخصی برای نگهداری، حفظ و ایمن‌سازی قنات‌ها و مجاری آب‌های زیرزمینی وجود ندارد.
سرتیم تحقیقات مربوط به پدیده فرونشست زمین در این باره اعلام کرد:تخصیص اعتبار کافی برای شناسایی مناطق دارای ریسک بالای فروریزش در شهر تهران یکی از این راهکارها محسوب می‌شود؛ به گفته وی تنها با اختصاص حدود ۵ میلیارد تومان اعتبار اولیه برای شناسایی مناطق با ریسک بالا در محدوده مرکزی شهر تهران می‌توان نقشه دقیقی از کانون‌های خطر فروریزش را در این مناطق تهیه کرد.
ارزیابی ریسک مخاطرات در منطقه ۱۲ شهر تهران با اولویت فروریزش زمین در این منطقه، توجه ویژه به ساختمان‌های مهم و استراتژیک واقع در این منطقه و ارزیابی احتمال رخداد فروریزش زمین در مجاورت آنها، توجه ویژه به تاب‌آوری بازار تهران واقع در منطقه ۱۲، لزوم پیوستگی پایش مخاطرات و اجتناب جدی از رفتارهای نوسانی به ویژه در سطوح مدیریتی و ارتباط مستمر شورای شهر و شهردار تهران با مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با هدف توسعه پایدار شهری برخی از این راهکارها است.
بیت‌اللهی همچنین توصیه می‌کند: در صورت تخصیص اعتبار کافی تنها ظرف دو سال می‌توان نقشه کانون‌های واقع در معرض خطر فروریزش در مناطق مرکز شهر تهران را تهیه کرد و برای انجام اقدامات لازم و پیشگیرانه در اختیار بهره‌برداران و مسوولان شهری قرار داد. به گفته وی هم‌اکنون بسیاری از کانون‌های خطر در مجاورت خطوط انتقال گاز قرار دارند که با شناسایی مناطق واقع در معرض خطر فروریزش می‌توان این خطوط را به محل دیگری انتقال داد؛ وی همچنین تاکید می‌کند لازم است متولی رسمی و مشخصی برای نگهداری و قبول مسوولیت قنوات و آب‌های زیرسطحی مشخص شود تا بتوانند نسبت به انجام اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با خطر فروریزش در این مجاری اقدام لازم را به عمل آورند.
شورای‌عالی شهرسازی و معماری سال گذشته بعد از وقوع حادثه فرونشست در شهران در قالب مصوبه‌ای تکلیف کرد نقشه‌های رقومی قنوات، مغارها و شریان‌های حیاتی شهر تهران برای شناسایی کانون‌های خطر فروریزش زمین در شهر تهران تهیه شود تا بتوان بر مبنای آن اقدامات پیشگیرانه را در ارتباط با این نوع حوادث غیرمترقبه انجام داد. بیت‌اللهی معتقد است باید بستری فراهم شود تا هر چه سریع‌تر این نقشه‌ها تهیه شود.
طرح نجات سفره‌های آب زیر زمینی
سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در قالب یک مطالعه، طرح نجات سفره‌های آب زیرزمینی پایتخت و راهکار کاهش خطر زمین سست پایتخت را معرفی می‌کند. سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در کنار مطالعاتی که از سوی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی درخصوص تبعات تکرار حوادث فروریزش اخیر در نواحی مختلف شهر تهران انجام داده، با استناد به مطالعات سازمان زمین‌شناسی از افزایش نرخ فرونشست زمین در دشت تهران به بیش از ۳۳ سانتی‌متر در سال (حدود دو برابر سال ۸۴) خبر می‌دهد. احمد صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با تاکید بر سست بودن زمین پایتخت و افزایش نرخ فرونشست برای سال آینده، برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی را مهمترین عامل شیوع این پدیده در دشت تهران معرفی می‌کند و درباره جزئیات این طرح می‌گوید: مهمترین اقدام برای کاهش خطر زمین سست پایتخت اجرای طرح نجات سفره‌های آب زیرزمینی از طریق تفکیک سیستم دفع آب باران از سیستم دفع فاضلاب و تغذیه مصنوعی این سفره‌های زیرزمینی است.
او با بیان اینکه فرونشست زمین برابر با مرگ آبخوان‌ها است، معتقد است: برای کاهش اثرات ناشی از فرونشست زمین ۹ اقدام باید در دستور کار قرار گیرد. این اقدامات شامل پایش پدیده فرونشست زمین در شهر تهران، مدیریت بهینه منابع آب در بخش برداشت و توزیع عادلانه در بخشهای کشاورزی، صنعتی و...، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی از طریق انتقال و هدایت پساب تصفیهخانهها به رودخانه‌های شهر تهران به منظور افزایش حجم منابع آب زیرزمینی، ایجاد تصفیهخانههایی در مناطق شهری به منظور انتقال مستقیم پساب تصفیهخانه به منابع تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، اصلاح بستررودخانهها به منظور افزایش نفوذ آب و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، اصلاح شیوههای آبیاری در کشاورزى، اصلاح الگوی کشت، تفکیک سیستم دفع آب باران از سیستم دفع فاضلاب و اطلاعرسانی عمومی به شهروندان درخصوص اثرات پدیده فرونشست است.
او در این باره می‌گوید: با توجه به خطر بالقوه فرونشست زمین برای تاسیسات، باید راهکارهایی برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی دیده شود. عدم تفکیک سیستم دفع آب باران از سیستم دفع فاضلاب ساختمان‌های متصل به این شبکه، علاوه بر اختلال در کارکرد صحیح و ایمن شبکه فاضلاب در آینده موجب اختلال در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و تشدید مشکل فرونشست شهر تهران و خسارات تبعی آن خواهد بود.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران همچنین از در دستور کار قرار گرفتن ۱۵ برنامه تاب‌آوری شهری برای پایتخت خبر می‌دهد و می‌گوید: برنامه‌های اولویت‌دار کاهش خطرپذیری شریان‌های حیاتی شهر تهران در مرحله نخست شامل تجهیز مخازن آب شبکه به شیر قطع و وصل اضطراری، نوسازی و افزایش تاب‌آوری شبکه توزیع آب، تجهیز تاسیسات گاز رسانی به سیستم‌های کنترلی و قطع و تخلیه اضطراری، تکمیل و تجهیز مرکز پشتیبانی بحران، دیسپچینگ (CCB) و پست‌های امداد و تجهیزات شهری مقاوم در برابر زلزله، پایش حرکات پوسته زمین در تهران، طراحی، ایجاد و توسعه زیرساخت ارتباطات پایدار در زمان بحران، طراحی، ایجاد و تامین تجهیزات مدیریت یکپارچه مرکز فرماندهی، اطلاع رسانی و هشدار عمومی، ایمن‌سازی تاسیسات، خطوط مواصلاتی و افزایش تاب‌آوری شبکه و مخازن ذخیره در انبارهای نفت، تامین برق و روشنایی اضطراری، نوسازی خطوط انتقال آب، اسکادا (سیستم کنترلی و هوشمند‌سازی آب تهران)، مقاوم‌سازی پست‌های فرسوده برق و پایه‌های فرسوده، افزایش تاب آوری از طریق اسلب‌گذاری در محل‌های پرتردد، مقاوم‌سازی خطوط و مخازن ذخیره در انبارهای نفت (ری) و اتوماسیون، مانیتورینگ و تجهیز شبکه برق رسانی به دستگاه‌های کنترلی می‌شود.
